Panser is een tegenwoordig een gehucht in de gemeente het Hogeland in de provincie Groningen. Het ligt tussen Zoutkamp en Vierhuizen. Het bestaat tegenwoordig nog uit twee boerderijen. Panser is zeer waarschijnlijk de oudste bewoonde plaats in De Marne. Bij onderzoek aan de wierde ter plaatse zijn scherven gevonden die gedateerd kunnen worden op de 6e eeuw voor Christus. Ter plaatse heeft de borg Panser gestaan, genoemd naar de familie Panser. Eertijds wordt deze borg in het begin van de 80-jarige oorlog bewoond door Joachim Panser. Die is nauw betrokken bij de strijd en beleeft daardoor moeilijke tijden. In de tweede helft van de 17e eeuw moet de borg afgebroken zijn. Een wat geheimzinnige sfeer is om Panser blijven hangen. Zo rijdt er, volgens een overlevering, in de oudejaarsnacht tussen twaalf en één een ruiter..…

1. Borgterrein met boerderij (1977). 2. Oosterhallum. 3. Robersma. 4. Menkema. 5. Boerderij, thans afgebroken. 6. Dijk. 7. Weg naar Zoutkamp. 8. Panserweg. 9. Nieuwe weg.
Het borgterrein is in 1977 nog deels intact. De middengracht is in 1911 grotendeels gedempt en van de noordergracht het middelste gedeelte omstreeks 1880. De weg aan de noord- en westzijde loopt over de vroegere singel, aan de zuideroostzijde is de singel bij het land getrokken. Een rest van de gracht om de singel vindt men nog aan de westkant van de weg langs de dijk.
De borg heeft gestaan in het midden van de zuidelijke helft waar nu een laagte is, ontstaan bij het dempen van de grachten en het slechten van de borgstee.

Kaart september 1621. Linksboven ligt Vierhuizen, daaronder Panser en vervolgens 'De Soltcamp'. In het midden 'Het Loopende Diep' en onder 'Op de Campen', 'Anwijsinge van de oude Swalve of Loopen diep gelijk dat voorjaer 1620 nogh heeft geloopen'. Onder liggen de dorpen Nijehove, Oldehove, de Engelenborg en Saexzum. Bron: onbekend.

Panser ingetekend op de kaart van Groningen in de atlas van Blaeu (1648). Uitsnede van de kaart. Bron: Bladeren door Blaeu (Leids Archief). Licentie: Public Domain.

Zegel: Henric Ferdinand barob van In-en Kniphuisen Lutsborgh Asinga en Panser Heer van Ulrum, 18oktober 1709. Bron: RHC GA.

Contrazegel: Sicke Panser, 3 mei 1572. Bron: RHC GA.

Zegel: Sicke Panser hoevelinck toe Veerhuijsen, 3 mei 1572. Bron: RHC GA.

Zegel: Jochem Panser, 7 mei 1568. Bron: RHC GA.

Zegel: Ffrans Panser, 5 december 1570. Bron: RHC GA.

Zegel: Frans Panszer, 4 september 1567. Bron: RHC GA.

Contrazegel: Abel Conders Lewe tot Asinga ende Panser, 13 november 1649. Bron: RHC GA.

Zegel: Abel Conders Lewe tot Asinga ende Panser, 13 november 1649. Bron: RHC GA.

De familie Panser
Evenmin als de borg Bewsum komt Panser voor onder de edele heerden van Vierhuizen. De naam is ongewoon voor een eigennaam. Bij gebreke aan een betere verklaring zoekt men verband met een wapenuitrusting. De bijnaam zou tot familienaam en vervolgens tot naam van het huis van de dragers van die naam zijn geworden.
Als familienaam wordt Panser [1] voor het eerst vermeld in 1511. Dan komt in een geschil Mello Ponster voor, van wie verder niets bekend is. Vermoedelijk is hij de vader van Luel Panser die als overrechter [2] te Vierhuizen optreedt in een niet nader gedateerd stuk. Omstreeks 1545 heeft hij een geschil met het klooster Aduard over het strandrecht op het eiland Busch.

Hij is getrouwd met een dochter van Melchior Rengers, bij wie hij vier zonen krijgt, Joachim (Jochum), Frans, Sicco en Mello. Sicco treffen we aan op Bewsum, terwijl Jochum Panser verkrijgt. Hij dient als hopman van een vaandel onder Johan van Ewsum in de Schmalkaldische Oorlog [3] in 1546 en 1547. Ook later dient hij keizer en koning. In 1568 is hij een van de bevelhebbers van het stadhouderlijk leger tegen Lodewijk van Nassau en ook in de volgende jaren komt hij voor als hopman in dienst van de koning en de Ommelanden. In 1580 sluit hij zich niet aan bij Rennenberg, maar blijft aan Ommelander zijde. Hij strijdt onder Barthold Entens en Wigbold van Ewsum [4] tegen de stad en de Spanjaarden. In november 1580 wordt hij door de stad gevangen genomen, maar op 28 april 1581 vrij gelaten onder belofte geen betrekkingen te onderhouden met de vijanden van de koning en de stad. Het is trouwens niet de eerste keer dat hij in de stad gevangen heeft gezeten, eerst in 1561 om onbekende redenen, en later in 1579, als hij een dienaar van de hoofdmannenkamer heeft ‘geslagen’ [5].

Afbeelding van Panser op een kaart van Groningen (circa 1626). Bron: De Ommelander Borgen en Steenhuizen. Licentie: Public Domain.

Na zijn vrijlating in 1581 heeft hij zich waarschijnlijk aan zijn belofte gehouden. Hij verblijft op zijn huis in de Marne als dit in september 1581 door de geuzen wordt aangevallen. De Spaanse bezetting van 30 man wordt door ‘uitroking’ tot overgave gedwongen en gevangen genomen. Schathuis en keuken gaan in vlammen op. Ook Panser en zijn gezin - hij is in 1559 getrouwd met Bauwe Lewe - worden weggevoerd. Hij is blijkbaar spoedig weer vrij gelaten, want in de volgende jaren treffen we hem aan onder de ‘verordenten’ die de Ommelanden vertegenwoordigen.

Hij is geen gewillige volgeling van de stad. In 1585 zegt hij dit ‘deputeerschap’ op en Abel Eppens noemt hem in 1587 onder degenen van de ‘grote’ adel die de stad van hun landerijen tracht te ‘ontzetten’.

Terzelfder tijd (1585) komt hij voor als erfrechter van Vierhuizen, een enigszins vreemde titel die er op zou kunnen wijzen, dat Vierhuizen een staande rechtstoel [6] is geworden, wat het echter in de 17e eeuw niet (meer) was.
In 1594 leeft Jochum Panser nog. In dat jaar legt hij evenals zovele anderen de eed van trouw af aan het nieuwe bewind.

Naast hem komt in die tijd een ‘Jochum Panser de jonge’ voor als grietman van Humsterland. Niet bekend is de familierelatie tussen hen.

Evenmin weten we van wie Sicco Panser, die in het begin van de 17e eeuw voor Vierhuizen op de landdag compareert, een zoon is geweest. Hij is in 1611 getrouwd met Anna Thedema, een dochter van burgemeester Johan Thedema.

Panser in de stad Groningen
Waarschijnlijk heeft dit echtpaar de gevel laten bouwen van het in 1945 verwoeste huis Panser aan de Grote markt te Groningen (zie foto hierboven), die nu de zuidzijde van het Goudkantoor deels ‘siert’ [7]. Sicco heeft daar gewoond en later Ds. Trommius.  In 1774 wordt het betrokken door de Grote of Herensociëteit, die er in gevestigd is gebleven, tot het gebouw in 1945 bij de Bevrijding geheel verwoest wordt [8].

In 1625 is Sicco Panser als laatste van zijn geslacht gestorven. Zijn vrouw sterft vóór 1638.

Duivelskop aan de zijgevel van de huidige woning met boerderij. Een overblijfsel van de borg? Vervaardiger: M.A. Douma, 1973. Bron: RHC GA.

Anna Lewe
Zijn erfgenamen verkopen de borg in 1628 aan een van hen, Anna Lewe, erfvrouwe van Asinga. Het goed wordt dan omschreven als ‘borch’ en behuizingen met grachten, poorten, singels, ‘hoften’ en geboomten met redgerrechten, zijlrechten, dijkrechten, collaties van prebenden en vicarieën. De bijbehorende landen verkrijgt Anna Lewe bij erfscheiding van hetzelfde jaar.

Anna Lewe, weduwe van Johan Lewe, zal als erfvrouwe van Asinga niet op Panser hebben gewoond. Het huis met de landerijen wordt verhuurd. Wél heeft zij in 1630 als medecollatrice met de bewoners van het naburige Bewsum een torenklok voor Vierhuizen laten gieten. Vlak voor haar dood, want in hetzelfde jaar is zij gestorven.

Evert Lewe
Haar zoon Evert Lewe op Asinga erft Panser. Na diens dood in 1641 wordt bij akte van scheiding van 1648 Panser met 127 jukken land toegewezen aan zijn zoon Abel Coenders Lewe, getrouwd met Elisabeth Hooftman. In hun testament van 1662 hebben zij bepaald, dat hun dochter Anna het huis Panser met bijbehoren zal krijgen, maar uit de inventaris van zijn nagelaten goederen, opgemaakt in 1664, blijkt dat hun zoon Evert het ‘steenhuis tot Pantser’ verkocht heeft aan Jurrien Jansen voor 315 car. gl. [11] Deze Jurrien Jansen is de huurder van 127 jukken vrij land dat bij de borg hoort. Is toen de borg afgebroken? Het is niet duidelijk. Wanneer later sprake is van het huis Panser, is dan de borg bedoeld of de ‘plaats’, de boerderij (schathuis)? Zo wordt het ‘huis’ genoemd bij het verhaal over de kerstvloed van 1717 [12].

De Kerstvloed van 1717. De tekst bovenaan is in het Duits. Bron: onbekend.

Bij de kerstvloed van 1717 zou er wellicht nog sprake zijn van een borg op deze plaats [13]. Tijdens deze overstroming zou een dienstmeisje aldaar gered zijn van de verdrinkingsdood [14]:

By Ulrum, op de Panster, was een Meyd agter in 't huis en rieds in 't water,
dog hier had het waater geen plaats voor deese Meyd
dies smeet een golf derselver op een losse Koe,
die met de Meyd naa 't binnen huus stapte,
in 't welk de een soowel als de andere wierd behouden.

Uitsnede van de kaart 'No 15. S.tie B Vierhuizen. S.tie A de Poder. Gem.e Ulrum s.tie F de Panser'. Gewaterpaste lijnen, ingetekend op uittreksel van het kadastrale plan. Gewaterpaste lijnen, ingetekend op uittreksels van de kadastrale plans. Met enkele lengteprofielen / Provinciale Waterstaat, 1855-1865 (1855-1865). Datum: 1855-1859. Vervaardiger: Provinciale Waterstaat. Ingetekend staat de boerderij (zie onder), omgeven door de grachten van de voormalige borg. Bron: RHC GA.

Melis Sikkes en Van Inn en Kniphuisen
Verder deelt Zijlma mee, dat in 1718 het huis de Panser met bijbehorende landerijen, ongeveer 68 ha. groot, onder vaste beklemming tegen betaling van een jaarlijkse huur van ƒ 300,— verkocht is aan de doopsgezinde Melis Sikkes en Anye Mindels voor een in vijf jaren te betalen som van ƒ 750,— in massa, door de erfgenamen van Hendrik Ferdinand baron Van In- en Kniphuisen (1666-1716) [15][16]. Melis Sikkes heeft Panser reeds vijf jaar in losse huur bewoond. Wordt dan met de woning de oude borg bedoeld of de boerderij? We zouden denken aan het eerste wanneer de mededeling van Zijlma juist is, dat het oude adellijke huis  Panser in 1769 is afgebroken. Of is dit het schathuis?

De rechten aan Panser gehecht blijven in bezit van de familie Van In- en Kniphuisen tot 1806 [17]. Op de plaats van het vroegere borgterrein is een boerderij (zie foto's hieronder) gebouwd, die eveneens Panser wordt genoemd evenals de buurtschap waar de boerderij is gelegen.

De boerderij in Panser op het terrein waar eertijds de borg heeft gestaan. Panserweg 1-2, Vierhuizen, gemeente Het Hogeland. Vervaardiger: M.A. Douma, 1973. Bron: RHC GA.

De boerderij in Panser op het terrein waar eertijds de borg heeft gestaan. Panserweg 1-2, Vierhuizen, gemeente Het Hogeland. Voorzijde van de woning. Vervaardiger: M.A. Douma, 1973. Bron: RHC GA.

De boerderij in Panser op het terrein waar eertijds de borg heeft gestaan. Foto: 26 oktober 2010. Voorzijde van de woning. Auteur: Gouwenaar. Licentie: Public Domain.
Als we de foto's vergelijken is duidelijk zichtbaar dat er aan de woning wel het een en ander is gewijzigd.